Własność w okresie przeobrażeń ustrojowych w Polsce...

Własność w okresie przeobrażeń ustrojowych w Polsce z perspektywy orzecznictwa

Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

 

 

 

dr Sylwia Jarosz-Żukowska

Uniwersytet Wrocławski

 

 

 

Wydanie publikacji dofinansowane

przez Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii

Uniwersytetu Wrocławskiego

 

Wydanie I

 

ISBN 978-83-65071-04-0

 

789 stron

Oprawa broszurowa

 

Fragment ze Wstępu:

Niniejsza praca dotyczy ważnego zarówno z teoretycznego, jak i praktycznego punktu widzenia problemu ochrony własności w związku z zapoczątkowanymi w latach 90. XX wieku przeobrażeniami ustrojowymi w Polsce i innych państwach Europy Środkowo-Wschodniej. Podjęcie tej problematyki uzasadnione jest w szczególności faktem, iż w dalszym ciągu zarówno polskie organy władzy sądowniczej, a więc Trybunał Konstytucyjny i sądy, a także Europejski Trybunał Praw Człowieka stają przed koniecznością rozstrzygania spraw dotyczących aktów nacjonalizacyjnych i wywłaszczeniowych pochodzących z odległej przeszłości bądź spraw na tle nowego ustawodawstwa służącego usuwaniu niektórych skutków powojennych naruszeń własności. Zagadnienie zwrotu majątków znacjonalizowanych bądź przyznania odpowiedniej kompensaty stanowiło w Polsce, podobnie jak w innych państwa naszego regionu Europy, jeden z ważniejszych problemów ustrojowych (nie tylko ekonomicznych) przełomu wieków.

...Z uwagi na fakt nieuchwalenia w Polsce całościowej ustawy służącej zadośćuczy-nieniu z tytułu powojennych naruszeń prawa własności szczególna rola przypadła sądom, przed którymi od lat toczy się proces określany potocznie, choć nieprecyzyjnie, jako tzw. reprywatyzacja sądowa. W związku z tym ważnym zamierzeniem badawczym niniejszej pracy stało się określenie kierunków sądowej wykładni aktów nacjonalizacyjnych oraz wpływu, jaki wywarły na nie konstytucyjne i konwencyjne standardy ochrony własności, a także roli wykładni sędziowskiej zarówno tych aktów, jak i – przyjętych w okresie obowiązywania Konstytucji z 1997 r. 
i wcześniej, ale pozostających w mocy – regulacji ustawowych służących usuwaniu niektórych skutków powojennych przekształceń własnościowych oraz innych zaszłości historycznych (ustawodawstwo zabużańskie). 
Szczególnie inspirujące do formułowania ogólniejszych wniosków okazało się w toku badań orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i Sądu Najwyższego.
Wyniki analizy orzecznictwa ETPCz, Trybunału Konstytucyjnego, a także sądów (zwłaszcza SN i NSA), stać się miały podstawą do bardziej generalnych wniosków w zakresie roli wykładni sędziowskiej w okresie przeobrażeń ustrojowych, a także próby odpowiedzi na pytanie, czy takie organy jak Europejski Trybunał Praw Człowieka i Trybunał Konstytucyjny oraz sądy mogą zastąpić ustawodawcę w rozstrzyganiu o zaszłościach historycznych, czy też jednak głównym „aktorem” w tym procesie powinien być ustawodawca, najbardziej właściwy do podejmowania trudnych decyzji o znacznym ładunku politycznym.

 

Spis treści

Rozdział I

Ochrona własności w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka

1. Podmiot i przedmiot ochrony własności w świetle art. 1 Protokołu nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka

1.1. Zakres podmiotowy prawa do poszanowania mienia

1.2. Pojęcie „mienia” w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

1.2.1. Kryteria uznania prawa, interesu lub roszczenia za „mienie” w rozumieniu art. 1 Protokołu nr 1

1.2.2. „Uprawnione oczekiwanie” jako przedmiot ochrony

2. Rodzaje ingerencji w prawo do poszanowania mienia według art. 1 Protokołu nr 1

2.1. Pozbawienie własności

2.1.1. Wywłaszczenie de iure

2.1.2. Wywłaszczenie de facto

2.2. Kontrola korzystania z własności

2.3 „Pozostałe” ingerencje w prawo do poszanowania mienia

3. Kryteria usprawiedliwienia ingerencji w prawo do poszanowania mienia a koncepcja marginesu oceny państw.

3.1. Wymóg legalności

3.2. Wymóg istnienia interesu publicznego

3.3. Zasada proporcjonalności ingerencji (wymóg sprawiedliwej równowagi)

3.4. Wymóg kompensacji w przypadku pozbawienia własności i jej wysokość.

4. Pozytywne obowiązki państwa w zakresie ochrony prawa do poszanowania mienia ..........................................................................................................................86

 

Rozdział II

Ochrona własności w Konstytucji RP wobec standardu konwencyjnego

1. Wpływ regulacji konwencyjnej na kształt i wykładnię konstytucyjnych przepisów o własności

2. Podstawa konstytucyjnej ochrony własności i innych praw majątkowych podmiotów prywatnych

2.1. Przedmiot ochrony w świetle art. 21 i 64 Konstytucji a konwencyjne pojęcie „mienia”

2.2. Negatywne i pozytywne obowiązki państwa w sferze ochrony własności

2.3. Konstytucjonalizacja „innych praw majątkowych” .

2.4. Prawo do dziedziczenia jako konstytucyjne prawo majątkowe

2.5. Prawo do równej ochrony praw majątkowych a konwencyjny zakaz dyskryminacji

3. Formy ingerencji w prawo do ochrony własności i innych praw majątkowych według Konstytucji RP

3.1. Ograniczenia w korzystaniu z własności i innych praw majątkowych.

3.2. Wywłaszczenie i przesłanki jego dopuszczalności w świetle art. 21 ust. 2 Konstytucji

1. Wpływ orzecznictwa strasburskiego na stanowisko Trybunału Konstytucyjnego w kwestii pojęcia wywłaszczenia

2. Problem dopuszczalności nacjonalizacji w świetle art. 21 ust. 2 Konstytucji

3. Przesłanki dopuszczalności wywłaszczenia

3.2.3.1. Pojęcie „słusznego” odszkodowania a jego wymiar w ujęciu konwencyjnym

3.2.3.2. Zwrot wywłaszczonej nieruchomości jako zasada konstytucyjna

 

 

Rozdział III

Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

w sprawach powojennych aktów nacjonalizacji

i wywłaszczeń

1. Transformacja ustrojowa w świetle stanowiska Rady Europy a kwestia „sprawiedliwości w okresie przejściowym”

2. Konwencja europejska jako instrument realizacji „sprawiedliwości

w okresie przejściowym” w zakresie restytucji mienia

3. Właściwość czasowa (rationae temporis) Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach powojennych aktów nacjonalizacyjnych i wywłaszczeniowych

4. Doktryna własności „dawno utraconej” a wymóg istnienia „własności” lub „uprawnionego oczekiwania” jako warunek oceny dawnych nacjonalizacji i wywłaszczeń

5. Doktryna „ciągłego naruszenia” w sprawach powojennych nacjonalizacji i wywłaszczeń

6. Ocena stanowiska Trybunału strasburskiego dotyczącego „otwartych

kwestii majątkowych”

 

 

Rozdział IV

Ustawodawstwo nacjonalizacyjne przed

Trybunałem Konstytucyjnym

1. Konstytucja RP wobec problemu „sprawiedliwości transformacyjnej” i historycznych rewindykacji

2. Problem wzorca kontroli konstytucyjności powojennych aktów nacjonalizacyjnych

2.1. Ocena powojennych aktów nacjonalizacyjnych a zasada nieretroakcji Konstytucji RP

2.2. Konstytucje międzywojenne jako wzorzec kontroli aktów nacjonalizacji z lat 1944-1952

3. Stanowisko Trybunału Konstytucyjnego w kwestii obowiązywania podstaw prawnych reformy rolnej

 

 

Rozdział V

Konstytucyjny i konwencyjny standard ochrony

własności w procesie sądowej reprywatyzacji

1. Podstawy prawne dochodzenia roszczeń związanych z powojennymi naruszeniami prawa własności a problem właściwości ETPCz w sprawach aktów nacjonalizacyjnych.

2. Rola sądów w ograniczaniu skutków powojennych procesów nacjonalizacji

2.1. Ocena legalności aktów nacjonalizacyjnych w orzecznictwie sądowym

2.2. Przyrzeczenie odszkodowania” a problem „uprawnionego oczekiwania”– sprawa nacjonalizacji przemysłu w orzecznictwie sądów krajowych i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

2.3. Deklaracje ustawowe określenia form zadośćuczynienia z tytułu powojennych nacjonalizacji a kwestia „uprawnionego oczekiwania” uzyskania rekompensaty

3. Wykładnia prokonstytucyjna i prokonwencyjna przepisów nacjonalizacyjnych w orzecznictwie sądowym

   3.1. Problem trybu rozpoznawania spraw dotyczących dekretu o reformie rolnej

3.2. Minimalizacja zakresu praw podlegających nacjonalizacji w procesie sądowej reprywatyzacji

4. Zasada pewności prawa w sprawach reprywatyzacyjnych a pozytywne obowiązki państwa wynikające z art. 1 Protokołu nr 1

5. Postulaty modyfikacji linii orzeczniczych w sprawach reprywatyzacyjnych

 

 

Rozdział VI

Ustawodawstwo restytucyjno-kompensacyjne okresu transformacji ustrojowej w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

1. Ustawodawstwo restytucyjno-kompensacyjne –„nowe prawo własności” w świetle art. 1 Protokołu nr 1

2. Margines oceny państw w sprawach uregulowania zaszłości historycznych a problem tzw. podwójnego standardu

2.1. Margines oceny państw w zakresie istnienia interesu publicznego realizowanego w ustawodawstwie restytucyjno-kompensacyjnym (określenie przedmiotu, zakresu i warunków restytucji własności lub kompensacji)

2.3. Swoboda państw w określeniu zakresu podmiotowego ustawodawstwa restytucyjno-kompensacyjnego wobec zakazu dyskryminacji

3. Usprawiedliwienie ingerencji w prawo do poszanowania mienia wobec specyfiki spraw transformacyjnych

3.1. Wymóg legalności ingerencji

3.2. Wymóg zachowania sprawiedliwej równowagi między interesem prywatnym i publicznym

3.2.1. Zwrot własności a problem ochrony osób trzecich i bezpieczeństwa prawnego

3.2.2. Obowiązek zapewnienia odszkodowania i jego wysokość w przypadku pozbawienia własności w sprawach transformacyjnych

3.2.3. „Nadzwyczajne okoliczności” jako uzasadnienie pozbawienia własności bez odszkodowania w orzecznictwie transformacyjnym

4. „Prawo do błędu” władz krajowych na tle specyfiki spraw transformacyjnych

5. Obowiązki pozytywne państwa w procesie stosowania ustaw restytucyjno-kompensacyjnych

6. Problem relatywizmu transformacyjnego – konkluzje

 

 

Rozdział VII

Wpływ orzecznictwa strasburskiego

na kształt ustawowej regulacji rekompensat z tytułu mienia zabużańskiego oraz stanowisko

Trybunału Konstytucyjnego i judykatury krajowej

1. Dialog orzeczniczy Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Trybunału Konstytucyjnego w sprawie roszczeń zabużańskich – wprowadzenie

2. Zobowiązanie wypłaty odszkodowania lub innej formy rekompensaty w ustawodawstwie przedratyfikacyjnym a kwestia właściwości czasowej ETPCz w sprawie mienia zabużańskiego

3. Umowy republikańskie jako źródło „uprawnionych oczekiwań” zabużan

4. Charakter prawny uprawnienia kompensacyjnego a kwestia zakresu

swobody regulacyjnej ustawodawcy

5. Realizacja „uprawnionych oczekiwań” zabużan w ustawodawstwie

5.1. Problem wysokości rekompensat za „mienie zabużańskie”

5.2. Skutki intertemporalne ustaw „zabużańskich” a kwestia

„uprawnionego oczekiwania” rekompensaty w pełnej wysokości

5.3. Zakres podmiotowy prawa do rekompensaty i przesłanki jego realizacji wobec wymogów Konstytucji RP i Konwencji europejskiej

5.3.1. Osoby prawne jako beneficjenci prawa do rekompensaty zabużańskiej

5.3.2. Wymóg obywatelstwa polskiego byłych właścicieli i ich spadkobierców

5.3.3. Przesłanka domicylu i konsekwencje uznania jej niekonstytucyjności

5.3.4. Zakres podmiotowy i przesłanki prawa do rekompensaty w orzecznictwie sądowym – proces poszerzania kręgu uprawnionych

6. Skuteczność procedury wyroku pilotażowego w sprawie zabużańskiej przed Trybunałem strasburskim

7. Prawo do rekompensat zabużańskich a roszczenia innych grup byłych właścicieli

 

Rozdział VIII

Problem systemowego zadośćuczynienia z tytułu

powojennych naruszeń własności w świetle standardów strasburskich i Konstytucji RP

1. Konstytucyjne podstawy ustawowego rozwiązania problemu zadośćuczynienia powojennym naruszeniom własności

2. Swoboda regulacyjna ustawodawcy w sprawach restytucyjnych na tle

stanowiska wybranych sądów konstytucyjnych

3. Problem „reprywatyzacji” w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego

4. Koncepcje „reprywatyzacji” w Polsce w kontekście zakresu swobody regulacyjnej ustawodawcy

4.1. Podstawowe założenia projektów ustaw restytucyjno-kompensacyjnych

4.2. Wnioski de lege ferenda pod adresem ustawowej regulacji skutków powojennych naruszeń własności

4.2.2. Forma i zasady ustalania wysokości świadczeń oraz tryb ich wypłaty

4.2.3. Zakres podmiotowy i przedmiotowy ustawy

4.2.4. Dochodzenie roszczeń restytucyjnych lub odszkodowawczych na zasadach ogólnych a ustawowe prawo do rekompensaty